Bloedbad van Zutphen

In de historische stad Zutphen, gelegen in de provincie Gelderland, speelt zich een verhaal van onrust en tragedie af dat teruggaat tot de 16e eeuw. Het Bloedbad van Zutphen, een belangrijke gebeurtenis die plaatsvond op 16 november 1572 tijdens de eerste fase van de Nederlandse Opstand tegen de Spaanse overheersing, heeft een blijvende indruk achtergelaten op de stad en haar collectieve geheugen. Deze donkere bladzijde in de geschiedenis van Zutphen wordt vaak vergeleken met andere bloedbaden in Naarden en Mechelen.

De Aanloop naar het Bloedbad

De kiem van de opstand werd gelegd op 1 april 1572, toen de Geuzen, een groep Nederlandse calvinistische rebellen, de stad Brielle innamen. Dit wordt algemeen beschouwd als het begin van de Nederlandse Opstand tegen de Spaanse koning Filips II. De opstand verspreidde zich snel, en verschillende leiders, waaronder Willem van Oranje en zijn zwager Willem van den Bergh, namen de wapens op tegen de onderdrukkende Spaanse heerschappij. Van den Bergh kreeg de opdracht om steden in Gelderland en Overijssel te veroveren en te bevrijden van de Spaanse overheersing.

Op 10 juni 1572 viel Zutphen in handen van Van den Bergh's troepen met weinig weerstand, mede dankzij interne steun vanuit de stad. De aanvankelijke euforie van de bevrijding sloeg echter al snel om in chaos toen de soldaten van Van den Bergh katholieke instellingen plunderden en geestelijken lastigvielen. De politieke steun voor Van den Bergh's campagne nam snel af, vooral in Zutphen, dat overwegend katholiek was. De burgers werden belast met het inkwartieren van soldaten en het betalen van grote sommen geld, wat leidde tot wijdverbreide ontevredenheid en zelfs vluchten naar aangrenzende Duitse gebieden.

De Aankomst van de Spaanse Troepen

Midden oktober 1572 arriveerde Willem van Oranje in Zutphen met een contingent soldaten, maar zijn verblijf was kort. Hij liet ongeveer 800 Waalse musketiers achter, soldaten die eerder onder Lodewijk van Nassau hadden gevochten en veilige doorgang hadden gekregen na de overgave van Bergen. Deze troepen sloten zich echter weer aan bij de opstand, met het risico op de dood voor het breken van hun belofte om binnen een jaar niet tegen Spaanse troepen te vechten. Hun aanwezigheid in Zutphen, een stad met slechts ongeveer 4.500 inwoners, verergerde de spanningen en leidde tot verdere plunderingen.

Op 12 november 1572 arriveerde het Spaanse leger, geleid door Don Frederik, zoon van de hertog van Alva, bij de poorten van Zutphen. Don Frederik eiste onmiddellijk de overgave van de stad en beloofde genade in ruil daarvoor. De verdedigers van de stad weigerden, wat leidde tot een belegering. Tegen de avond van 15 november hadden Spaanse troepen posities ingenomen nabij de Nieuwstadspoort, wat paniek veroorzaakte onder de verdedigers. Sommigen vluchtten richting de Veluwe, terwijl anderen de volgende ochtend probeerden te onderhandelen over een overgave.

Het Bloedbad Ontvouwt Zich

Op de ochtend van 16 november 1572 waren de onderhandelingen voor overgave aan de gang, maar Don Frederik, boos dat hij niet rechtstreeks was benaderd, besloot de stad te plunderen. De daaropvolgende chaos duurde ongeveer vier uur. Soldaten dwongen burgers met geweld om verborgen kostbaarheden te onthullen of losgeld te betalen. Er werd aanzienlijke schade aangericht aan prominente gebouwen zoals het Adamanhuis, het stadhuis en de volmolen. Het Wijnhuis werd volledig verwoest door brand en het Agnietenconvent werd geplunderd.

Onder de gevangenen bevonden zich de Waalse musketiers die hun eerdere belofte hadden gebroken. Ze werden allemaal opgehangen aan bomen, een grimmige straf voor hun verzet. Het geschatte aantal geëxecuteerden is ongeveer 450. De wreedheid van het bloedbad liet een blijvende litteken achter op de stad en haar inwoners.

Nasleep en Erfenis

De nasleep van de Spaanse inname van Zutphen in 1572 liet de regio achter de IJssel in een staat van onrust. De stad wisselde meerdere keren van eigenaar tot 1591, waarbij ze verdere belegeringen en plunderingen doorstond. Het vertrek van de Spaanse troepen in april 1577, na de Pacificatie van Gent, bood een kortstondige verlichting. Echter, de religieuze en politieke situatie in Zutphen bleef onstabiel. De stad sloot zich in 1578 aan bij de Unie van Utrecht onder leiding van Jan van Nassau, waarbij een strikte calvinistische politiek werd ingevoerd en katholieke functionarissen werden vervangen door hervormde.

In 1583 viel Zutphen opnieuw in Spaanse handen, wat leidde tot een nieuwe ronde van plunderingen en een streng regime onder gouverneur Vasquez Davila. De stad doorstond twee mislukte belegeringen voordat ze uiteindelijk in 1591 werd heroverd door Maurits van Nassau, wat het einde markeerde van haar turbulente periode.

De Culturele Herinnering aan het Bloedbad

In tegenstelling tot steden zoals Haarlem en Leiden, die snel lokale herdenkingsculturen ontwikkelden na hun eigen belegeringen en bloedbaden, worstelde Zutphen met het vaststellen van een gedeeld verhaal. De sociale en politieke instabiliteit van de stad in de decennia na 1572 droeg bij aan dit gebrek aan collectieve herinnering. De gebeurtenissen van 1572, overschaduwd door latere plunderingen in 1583 en de onderdrukkende heerschappij van Vasquez Davila, werden niet verankerd in een ritueel van herinnering.

Desalniettemin documenteerden historici zoals Emanuel van Meteren en Pieter Christiaenszoon Bor het bloedbad, waardoor het verhaal van een stad die wilde overgeven maar uiteindelijk onderworpen werd aan de Spaanse wraak, voortleefde. Het verhaal van het Bloedbad van Zutphen, met zijn mix van opstand, verraad en wreedheid, blijft een aangrijpend hoofdstuk in de geschiedenis van Zutphen en de bredere Nederlandse Opstand.